Dân tộc ta có tín ngưỡng thờ cúng người đã khuất trong gia đình đó là tổ tiên, ông bà, cha mẹ. Mâm cúng vào ngày 30 Tết để con cháu tỏ lòng thành kính, cảm tạ ơn đức sinh thành, dưỡng dục. Ngoài việc hiếu kính với tổ tiên thì còn là dịp cầu xin tiên tổ phù hộ độ trì cho thế hệ sau.
Ngoài ra, mâm cỗ cúng ngày 30 Tết còn mang ý nghĩa tinh thần. Dịp tết đến xuân về con cháu xa gần có dịp đoàn tụ, sau khi mâm cỗ đã cúng xong thì sẽ lấy xuống cho gia đình hưởng lộc. Vì thế mâm cỗ tất niên ngày 30 còn có giá trị văn hóa gia đình, thể hiện ý nghĩa sum vầy, quây quần.
Mâm cỗ cúng 30 Tết truyền thống
Mâm cỗ cúng 30 Tết truyền thống gồm các món ăn đặc trưng như: Gà luộc, xôi, bánh chưng, dưa hành, giò nạc, giò thủ, món xào, nem, rau nộm, măng ninh, mọc nước, cơm 3 bát, miến, trứng luộc,...Tuỳ vào phong tục mỗi vùng miền và sở thích của từng gia đình sẽ có sự thay đổi một số món khác nhau nhưng nhìn chung đều khá tương đồng.
Trên mâm cỗ tết thường sắp xếp theo hình thức 4 bát, 4 đĩa, cỗ lớn thì 6 bát, 6 đĩa hoặc 8 bát, 8 đĩa…Cũng có nhà chuẩn bị mâm cỗ lớn xếp cao từ 2 đến 3 tầng.
Với các gia đình cúng chay thì có thể dâng cúng mâm cỗ chay gồm: Bánh chưng chay, chè kho, chè bà cốt (chè con ong), cơm, đậu rán, giò chay, canh củ quả chay hoặc canh măng chay, nộm đu đủ, xôi đậu xanh,...
Văn khấn lễ tất niên 30 Tết
Nam mô a di đà Phật! (3 lần)
Con kính lạy chín phương Trời, mười phương chư Phật, chư Phật mười phương.
Con kính lạy Hoàng thiên, Hậu thổ, chư vị Tôn thần.
Con kính lạy ngài Kim niên đương cai Thái tuế chí đức tôn thần.
Con kính lạy các ngài bản cảnh Thành hoàng chư vị Đại vương.
Con kính lạy ngài bản xứ Thần linh Thổ địa Tôn thần.
Con kính lạy các ngài Ngũ phương, Ngũ thổ, Long mạch, Tài thần, Bản gia Táo quân, cùng tất cả các vị thần linh cai quản trong xứ này.
Con kính lạy chư gia Cao tằng Tổ khảo, Cao tằng Tổ tỷ, Tiên linh nội ngoại họ .........
Hôm nay là ngày 30 tháng Chạp năm .......
Tín chủ (chúng) con là: ...........
Ngụ tại..........
Trước án kính cẩn thưa trình: Đông tàn sắp hết, năm kiệt tháng cùng, xuân tiết gần kề, minh niên sắp tới.
Chúng con cùng toàn thể gia quyến sắm sanh phẩm vật hương hoa, cơm canh thịnh soạn, sửa lễ tất niên, dâng cúng Thiên địa tôn thần, phụng hiến Tổ tiên, truy niệm chư linh.
Theo như thường lệ tuế trừ cáo tế, cúi xin chư vị tôn thần, liệt vị gia tiên, bản xứ tiền hậu chư vị hương linh giáng lâm án toạ, phủ thùy chứng giám, thụ hưởng lễ vật, phù hộ toàn gia lớn bé trẻ già bình an thịnh vượng, bách sự như ý, vạn sự tốt lành, luôn luôn mạnh khoẻ, gia đình hoà thuận.
Thành tâm bái thỉnh, cúi xin chư vị tôn thần và gia tiên nội ngoại chứng giám phù hộ độ trì.
Nam mô a di đà Phật! (3 lần, 3 lạy).
Văn khấn gia thần ngày tất niên
Theo tục lệ xưa để lại, vào ngày 30 Tết, ngoài việc cúng gia tiên, để lễ tạ gia tiên qua một năm đã phù hộ độ trì cho con cháu, các gia đình và các công ty, cửa hàng thường làm lễ cúng gia thần để tạ chỗ "đất đai" sau một năm làm ăn.
Sắm lễ tùy tâm, cỗ mặn hoặc chay với đầy đủ các món đơn giản như xôi, chè, hương, hoa, trầu cau, quả, tiền vàng, trà rượu… Bàn lễ đặt tại sân hoặc hiên nhà và khi cúng lạy ra phía trước nhà:
Con kính lạy Hoàng thiên, Hậu thổ chư vị Tôn thần
Con kính lạy ngài Đông trù Tư mệnh Táo phủ Thần quân
Con kính lạy ngài bản gia Thổ địa Long mạch Tôn thần
Con kính lạy các ngài Ngũ phương, Ngũ thổ, Phúc đức Tôn thần
Con kính lạy ngài Tiền hậu Địa chủ Tài thần
Con kính lạy các Tôn thần cai quản trong khu vực này
Tín chủ (chúng) con là: …………………………………
Tuổi: ………………….........
Ngụ tại: …………
Hôm nay là ngày…… tháng…… năm…., tín chủ con thành tâm sửa biện hương hoa lễ vật, kim ngân trà quả đốt nén hương thơm dâng lên trước án. Qua một năm làm ăn, chúng con xin dâng lễ tạ ơn trên đã phù hộ độ trì cho chúng con mọi sự an lành và may mắn.
Chúng con thành tâm kính mời: Ngài Kim niên đương cai Thái tuế chí đức Tôn thần, ngài bản cảnh Thành hoàng Chư vị Đại vương, ngài Đông trù Tư mệnh Táo phủ Thần quân, ngài bản gia Thổ địa Long mạch Tôn thần, các ngài Ngũ phương, Ngũ thổ, Phúc đức chính thần, các vị Tôn thần cai quản trong khu vực này.
Cúi xin các ngài nghe thấu lời mời, giáng lâm trước án, chứng giám lòng thành, thụ hưởng lễ vật, phù trì tín chủ chúng con, toàn gia an lạc, công việc hanh thông. Người người được bình an, lộc tài tăng tiến, tâm đạo mở mang, sở cầu tất ứng, sở nguyện tòng tâm.
Chúng con lễ bạc tâm thành, trước án kính lễ, cúi xin được phù hộ độ trì.
Phục duy cẩn cáo!
