Nguồn gốc và ý nghĩa của hình tượng rồng
Theo truyền thuyết, rồng là cha của dân tộc Việt Nam, là Lạc Long Quân - con rồng biển, kết duyên với Âu Cơ - nữ tiên núi. Từ trăm trứng của họ, nảy sinh ra trăm con, là tổ tiên của các bộ lạc Việt. Rồng thể hiện sự hòa hợp giữa nước và người, là niềm tự hào về dòng giống và sự đoàn kết của dân tộc.
Trong lịch sử, rồng cũng là biểu tượng của các triều đại phong kiến Việt Nam, từ thời Hùng Vương đến thời Nguyễn. Rồng được khắc họa trên các công trình kiến trúc, đồ đồng, bia đá, ấn tín, hoàng bào... để thể hiện quyền lực và uy quyền của vua chúa, cũng như văn minh và tri thức của đất nước.
Rồng còn có ý nghĩa trong tín ngưỡng và văn hóa dân gian của người Việt. Rồng là linh vật đứng đầu trong tứ linh, đại diện cho sức mạnh, may mắn, thịnh vượng, sự thông thái và chân mệnh thiên tử. Rồng cũng là nguồn cảm hứng cho nhiều tác phẩm nghệ thuật, như ca dao, tục ngữ, truyện cổ tích, hát chèo, tuồng, ca trù... Trong tâm thức người Việt, rồng là một phần không thể thiếu của văn hóa và tinh thần cộng đồng.
Rồng Việt Nam có nhiều điểm khác biệt với rồng ở các nước khác, như rồng Trung Quốc, rồng Nhật Bản và rồng phương Tây. Rồng Việt Nam có hình dạng thân dài, uốn lượn, có vảy, bờm, sừng, râu, nhưng không có cánh và biết bay. Rồng Việt Nam có ý nghĩa tích cực, là biểu tượng của thiên nhiên, mưa thuận gió hòa, là bản mệnh của thần và vua. Rồng Việt Nam cũng có đặc điểm nghệ thuật riêng biệt, thể hiện sự phóng khoáng, tươi mát, mềm mại, uyển chuyển, hài hòa với môi trường.
Biến đổi của hình tượng rồng trong nghệ thuật truyền thống
Rồng là một hình tượng quen thuộc trong nghệ thuật truyền thống của Việt Nam, biểu hiện sự sáng tạo và phong phú của văn hóa dân tộc
Rồng thể hiện qua các thời kỳ khác nhau với những đặc điểm độc đáo, từ hình dạng nổi bật đến màu sắc, vị trí và biểu cảm. Rồng thời kỳ Hùng Vương còn gần gũi với hình tượng cá sấu, có thân hình dài, uốn lượn, có vảy, bờm, râu, nhưng không có cánh và biết bay. Rồng thời nhà Lý có hình dạng thon gọn, uyển chuyển, có mào ở mũi, mắt to, miệng ngậm ngọc, biểu hiện sự nhân văn và tri thức. Rồng thời nhà Trần có hình dạng mạnh mẽ, hùng tráng, có sừng, mắt sáng, miệng há, biểu hiện sự quyết liệt và anh dũng. Rồng thời nhà Lê có hình dạng phóng khoáng, tươi mát với bờm dài, mắt lồi, miệng cười, biểu hiện sự hài hòa và vui vẻ. Rồng thời nhà Trịnh Nguyễn có hình dạng cầu kỳ, hoa mỹ, có vảy lớn, mắt nhỏ, miệng nhăn, biểu hiện sự phô trương và lãng mạn.
Rồng không chỉ xuất hiện trong điêu khắc và hội họa, mà còn trên kiến trúc, đồ đồng, đồ gốm, đồ thờ, đồ trang sức, văn bia, sách nghệ thuật, làm nổi bật tinh thần văn hóa trong nghệ thuật và đời sống hàng ngày. Rồng được khắc họa trên các công trình kiến trúc, như trên bệ tượng Phật, trên tháp, chùa, đình, đền, cung điện, để thể hiện quyền lực và uy quyền của vua chúa, cũng như văn minh và tri thức của đất nước. Rồng được đúc trên các đồ đồng, như đỉnh, chuông, ấn tín, để thể hiện sự tôn kính và cầu nguyện của người dân. Rồng được vẽ trên các đồ gốm, như bát, đĩa, bình, để thể hiện sự tinh tế và sang trọng của nghệ thuật gốm sứ. Rồng được thêu trên các đồ thờ, như thảm, bàn, quạt, để thể hiện sự linh thiêng và trang nghiêm của nghi lễ tôn giáo. Rồng được chế tác trên các đồ trang sức, như vòng, nhẫn, dây chuyền, để thể hiện sự may mắn và thịnh vượng của người đeo. Rồng được khắc trên các văn bia, như bia chùa, bia đền, bia miếu, để thể hiện sự kính trọng và tri ân của con cháu. Rồng được in trên các sách nghệ thuật, như sách tranh, sách thơ, sách nhạc, để thể hiện sự sáng tạo và phong phú của nghệ thuật dân gian.
Rồng trong đời sống hiện đại
Trong đời sống hiện đại, rồng vẫn giữ vai trò quan trọng, là biểu tượng của bản sắc văn hóa, nguồn cảm hứng sáng tạo và điểm đến du lịch hấp dẫn. Rồng không chỉ là hình tượng linh thiêng trong tín ngưỡng và văn hóa dân gian, mà còn là hình tượng nghệ thuật trong các hoạt động và sự kiện liên quan đến rồng.
Một trong những hoạt động nổi tiếng nhất liên quan đến rồng là múa rồng, một nét đẹp văn hóa truyền thống của người Việt. Múa rồng là một loại hình nghệ thuật biểu diễn sử dụng con rồng làm đạo cụ chính, thường được diễn vào các dịp lễ hội, Tết Nguyên đán, khai trương, khánh thành... để cầu mong sự may mắn, thịnh vượng, an lành. Múa rồng thể hiện sự khéo léo, uyển chuyển, đồng đều và phối hợp của các vận động viên, cũng như sự sôi động, hoành tráng, sinh động của âm nhạc và ánh sáng. Năm 2012, múa rồng là một nét đẹp văn hóa được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Ngoài múa rồng, còn có nhiều hoạt động và sự kiện khác liên quan đến rồng, thể hiện sự đa dạng và sáng tạo của người Việt thời nay. Có thể kể đến như rồng bay, một loại hình nghệ thuật biểu diễn sử dụng con rồng có khả năng bay lượn trên không trung nhờ hệ thống điện tử và cơ khí; rồng chầu, một loại hình nghệ thuật biểu diễn sử dụng con rồng có khả năng phun nước, lửa, khói, tia laser... để tạo ra những hiệu ứng ấn tượng; rồng nước, một loại hình nghệ thuật biểu diễn sử dụng con rồng làm bằng vật liệu nổi trên mặt nước, thường được diễn vào các dịp lễ hội trên sông, hồ, biển... để tạo ra không khí vui tươi, rộn ràng.
Bên cạnh đó, còn có nhiều sản phẩm và dịch vụ khác liên quan đến hình tượng rồng, như rồng đất, rồng lửa, rồng vàng, rồng bạc, rồng đá, rồng gỗ, rồng sắt, rồng thủy tinh, rồng điện tử... đều là những tác phẩm nghệ thuật hoặc vật phẩm phong thủy mang đậm nét đẹp văn hóa của người Việt. Rồng cũng là hình tượng được sử dụng trong nhiều lĩnh vực khác nhau, như thể thao, giáo dục, kinh doanh, du lịch, giải trí... để thể hiện sự năng động, sáng tạo, phát triển và hợp tác của người Việt trong đời sống hiện đại. Đáng chú ý, là chiếc cầu Rồng bắc quan sông Hàn, với khả năng phun lửa, đã trở thành một biểu tượng mới của thành phố Đà Nẵng.
Đặc biệt, trong dịp Tết Giáp Thìn 2024, hình tượng rồng có mặt ở hầu hết những không gian sinh hoạt văn hóa của cộng đồng. Một số tỉnh, thành phố tạo nên những linh vật rồng lớn, sinh động, gây ấn tượng như linh vật rồng tại đường hoa Nguyễn Huệ, TP.HCM, linh vật rồng tại tỉnh Quảng Trị, tượng rồng ở tỉnh Bắc Giang… Một sự kiện công nghệ - nghệ thuật độc đáo chưa từng có đã diễn ra tại thủ đô Hà Nội đêm 09 tháng 2 năm 2024 với 2.024 máy bay không người lái tạo ánh sáng đa sắc màu xếp hình trên bầu trời, trong đó có hình con rồng nổi bật, sinh động, làm náo nức lòng người.
Tổng kết lại, có thể thấy rồng trong văn hóa Việt thể hiện Sức mạnh và uy quyền, Bảo hộ và chở che, Lòng dũng cảm và kiên trung, Mối liên kết với thiên nhiên. 1.
Với tầm nhìn độc đáo và sức sống vẹn nguyên, hình tượng rồng tiếp tục trở thành cầu nối vững chắc, kết nối quá khứ và tương lai của người Việt. Không chỉ là biểu tượng linh thiêng, rồng vẫn đang sống động và phồn thịnh, làm bản sắc văn hóa Việt Nam trở nên ngày càng phong phú và hấp dẫn.
