Cộng đồng Khơ Mú ở huyện Kỳ Sơn (Nghệ An) sống chủ yếu bằng nghề nương rãy, hái lượm tự nhiên. Qua nhiều thăng trầm của thời cuộc, nhiều bản làng vẫn giữ được những phong tục độc đáo không dễ gì tìm thấy ở tộc người khác.
Huồi Thợ là một bản như thế. Bản thuộc xã Hữu Kiểm với khoảng 700 nhân khẩu. Bà con chủ yếu sống bằng nghề nông và đan lát. Từ năm 2000 Huồi Thợ được danh hiệu làng văn hóa. Dù đã hòa nhập với cuộc sống hiện đại nhưng nhiều tập tục quý, trong đó có phong tục cho tổ tiên ăn cơm.
Những cao niên nơi đây cho biết bản Huồi Thợ ngày trước ở sâu trong rừng, đường sá xa xôi, đời sống du canh du cư. Cứ vài ba năm lại dời bản đi nơi khác. 40 năm về trước, bà con đã về đây định cư.
Bây giờ bản về gần trung tâm xã huyện hơn, cuộc sống định cư khiến đời sống cũng đi lên. Thế nhưng không vì vậy mà người Khơ mú bản Huồi Thợ quên đi phong tục, quên đi nguồn cội của mình. Mỗi ngày, trước lúc lên nương, người bản quay quần với nhau bên mâm cơm ăn bữa sáng. Trước khi ăn cơm, người chủ gia đình bỏ cơm đựng trong chiếc “ép” đan bằng nứa, thức ăn đựng trong bát bày mâm mời tổ tiên ăn sáng.
Với cộng đồng người Khơ Mú, mỗi dòng họ một khác, còn tục mời tổ tiên ăn cơm thì tiến hành giống nhau. Người ăn gì thì mời ma ăn thức ăn như vậy. Trên mâm ngoài cơm, hoặc xôi, bát đựng thức ăn thì có bày thêm 4 đôi đũa. Khi đã bày mâm rồi, gia chủ sẽ khấn mời tổ tiên (cha mẹ, ông bà đã mất) về ăn cơm. Bài khấn cũng là nhắn nhủ tổ tiên ăn rồi hãy phù hộ cho người trong nhà được dồi dào sức khỏe, chân cứng đá mềm. Cây lúa, cây ngô trên rãy được mùa, súc vật không bị bệnh dịch…
Trong các bản người Khơ Mú, người ta mời tổ tiên ăn mỗi ngày 2 bữa, sáng và tối. Thức ăn cho ma nhà không có quy định gì miễn sao không có thịt của con vật kị của dòng họ. Ví dụ trên mâm cơm mời tổ tiên của người họ Moong không bao giờ có thịt chồn mỡ. Dòng họ này cũng kiêng ăn thịt chồn.
Theo một số cụ cao niên ở bản Huồi Thợ thì tục mời cơm ma nhà vào mỗi bữa ăn hàng ngày liên quan đến một số quan niệm về tâm linh. Người Khơ mú cho rằng khi chết đi linh hồn người sẽ về cõi trời, cũng có một cuộc sống riêng với những nhu cầu bình thường như người đang sống. Ma nhà cũng cần phải ăn uống hàng ngày như người. Chính vì thế mà trước mỗi bữa cơm nhất thiết phải mời tổ tiên ăn trước vừa là để tỏ lòng kính trọng vừa để “nuôi” ma nhà phù hộ độ trì cho những thành viên trong gia đình./.
