Vào ngày 15 tháng 6 âm lịch hàng năm, ở những bản người Thái thuộc xã Yên Khê, huyện Con Cuông như bản Nưa, bản Tờ, Làng Pha, Tân Hương lại trở nên tấp nập như lễ hội. Mỗi nhà đều mổ gà, đồ xôi để cúng tổ tiên. Có người làm ăn xa, nhân dịp này cũng về sum họp gia đình. Các bản Thái này gọi đó là tục cúng rằm tháng Sáu. Ngoài lễ, Tết ra thì rằm tháng Sáu là dịp đông vui nhất ở những bản người Thái này, theo đó ngõ xóm tấp nập hơn, người người tìm đến những ngôi đền thờ họ.
Mâm cúng trong ngày rằm tháng Sáu thường có lợn, gà, rượu, trầu cau, nước chè xanh và một món bản địa gọi là "moọc". “Mọoc” làm từ thịt lợn, gà hoặc cá băm nhỏ rồi đem trộn với những thứ gia vị như sạ, ớt, mắm, muối và gạo đã ngâm kỹ rồi đem gói trong lá dong hoặc lá chuối rồi đem hấp chín. Món náy không thể thiếu trong lễ cúng rằm của một số dòng họ ở xã Yên Khê.
Trong ngày làm lễ, mỗi người đều dậy thật sớm chuẩn bị đồ xôi, luộc gà, hấp “moọc”. Đối với những họ đông người, các khâu chuẩn bị đều đã làm từ ngày hôm trước. Mỗi một gia đình thường cúng xong ở nhà mình mới kéo đến đền thờ họ.
Người Thái ở Nghệ An cũng như cộng đồng Thái nói chung gọi không gian thờ cúng tổ tiên chung của dòng họ là “đền thờ”. Về mặt tâm linh nó tương tự đền thờ họ của cộng đồng người Kinh và nhiều dân tộc khác. Đền thờ của người Thái thường là một kết cấu đơn giản. Phía trong cùng ngôi đền là nơi đặt hương, mâm cúng. Phía trước bục để mâm cúng chính là một khoảng không gian để có thể đặt thêm các mâm cúng khác và là nơi để các thành viên trong dòng họ làm lễ. Phía trước ngôi đền thường là sân đền. Trong ngày rằm, những người đi lễ thường tụ tập tại đền ăn uống hoặc về nhà trưởng họ sau lễ cúng dự bữa cơm chung. Ngày nay, nhiều dòng họ người Thái ở các bản vùng cao cũng đã chú trọng việc xây cất những ngôi đền khang trang hơn làm không gian để thờ phụng tổ tiên.
Trong lễ cúng đền, một người đã được thầy mo được các “bô lão” trong họ sẽ thực hiện nghi thức cúng bái. Sau khi mỗi gia đình thuộc nội tộc đã đặt mâm cúng tổ tiên, mo đọc bài cúng mời ông tổ, người đầu tiên đem con cháu đến lập bản mường, sau đó là những bậc sinh thành của các chi, nhánh, gia đình trong họ đến thụ lộc từ con cháu.
Theo giải thích của những cao niên ở Yên Khê thì ý nghĩa của rằm tháng Sáu là dịp sum họp gia đình, để họ hàng cố kết mối thân tình. Họ cũng bàn xem đã đến lúc phải bầu trưởng họ hay thay thầy mo mới hay chưa? Một số dòng họ cũng nhân đây bổ sung thêm nhân khẩu mới để trưởng họ ghi vào gia phả.
Tuy nhiên, tục này khác biệt với phần lớn nhiều bản làng trên địa bàn trong khi họ cũng cúng rằm tháng Bảy như người miền xuôi. Ông Vi Văn Thứa, một người nghiên cứu văn hóa người Thái có tiếng ở Nghệ An cũng là một cư dân xã Yên Khê cho hay, phong tục này có từ xa xưa, nhưng ông cũng không lý giải được nguyên nhân của sự khác biệt này.
“Tháng sáu là giữa năm và người Thái cho rằng đó cũng là thời gian đẹp của năm” - ông Lê Quốc Hoàng, một người nghiên cứu văn hóa Thái xứ Nghệ khác cho biết. Ông Hoàng chia sẻ thêm đó có thể là nguyên do khiến cộng đồng này chọn cúng rằm vào giữa tháng Sáu.
Tuy nhiên, theo những người nghiên cứu văn hóa thể hiện trên một số ấn phẩm đã xuất bản thì tục này là sự “học hỏi” của người Thái khi tiếp xúc với cộng đồng người Kinh. Trong truyền thống xa xưa của họ, người Thái vốn dĩ không có tục cúng rằm tháng bảy cũng như tháng sáu. Trong quan niệm người Thái xứ Nghệ, những lễ như “cắm phạ” hay lễ hội “Bươn Xao” vào 20 tháng 8 âm lịch là tập tục gần với tục cúng rằm của người miền xuôi nhưng lại mang đậm bản sắc riêng của người Thái./.
