Xã Tam Hợp (huyện Tương Dương, Nghệ An) nằm sát biên giới Việt - Lào. Đây là nơi sinh sống chủ yếu của đồng bào dân tộc Thái, Khơ Mú, Tày Poọng… Tam Hợp có hệ thống khe, suối dài hàng chục km, cung cấp nguồn cá cho người dân địa phương.
Nơi đây có nhiều loài cá có giá trị lớn như cá lệch, cá lăng, cá mát… Tuy nhiên, do tình trạng đánh bắt quá mức, cùng việc sử dụng các loại kích điện để đánh bắt khiến những đàn cá Mát dần bị cạn kiệt, có nguy cơ biến mất khỏi các dòng suối.
Trước tình trạng đó, năm 2018, tại kỳ họp HĐND xã, câu chuyện bảo tồn cá được đưa ra bàn thảo và được các đại biểu hưởng ứng. UBND xã Tam Hợp sau đó soạn thảo quy ước, đưa ra 5 khu vực suối (mỗi khu vực từ 800 - 1.000 m) để bảo tồn, nghiêm cấm mọi hành vi đánh bắt. Quy định này được đưa về phổ biến cho người dân các bản và bổ sung vào hương ước của bản để thực hiện.
Các khu vực cấm được cắm mốc, treo bảng cấm, dưới suối không có lưới che chắn, cá có thể di chuyển ra ngoài phạm vi vùng cấm và người dân vẫn có quyền đánh bắt.
Ngoài các quy định nghiêm ngặt để bảo vệ cá Mát, xã Tam Hợp cũng đã lắp đặt camera trên một số đoạn khe suối để theo dõi.
“Thời gian đầu một số người dân vẫn cố tình đánh bắt cá. Nhiều trường hợp vi phạm cũng đã bị xử phạt nghiêm. Dần dần, người dân hiểu được và chấp hành nghiêm quy định. Do đó, các đàn cá dần sinh trưởng mạnh mẽ”, một lãnh đạo xã Tam Hợp nói.
Mỗi năm, xã Tam Hợp sẽ tổ chức một số ngày hội bắt cá Mát vào dịp tháng 4, tháng 5. Những ngày này người dân được tự do đánh bắt cá để ăn, hoặc bán tuỳ thích. Tuy nhiên, dụng cụ bắt cá chỉ có thể sử dụng chài hoặc lưới.
Khi những đàn cá Mát dần hồi sinh mạnh mẽ, quyền xã Tam Hợp dự tính sẽ xây dựng thành điểm du lịch sinh thái tại vị trí hợp lưu của hai con suối Chà Lạp và suối Cặt. Đây sẽ là một địa điểm dừng chân lý tưởng cho du khách để nghỉ mát, xem cá Mát tung tăng dưới suối mỗi khi có dịp đi qua mảnh đất này.
Theo người dân địa phương, thịt cá Mát Tam Hợp rất lành, thơm ngon, mỡ béo, ít xương. Hiện cá mát có giá 350.000 đồng/kg nhưng cũng không có đủ cá để bán.
Cá Mát được người dân Tam Hợp chế biến thành nhiều món ăn đặc trưng từ loài cá này như: cá nướng ống tre, gỏi cá, lạp cá…
