Giáo sư Phan Cự Đệ quê ở làng Quỳnh Đôi, huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An. Thuở còn cắp sách đến trường, ông đã phải làm nhiều nghề như bán sách, gia sư,… để kiếm tiền ăn học. Tốt nghiệp Đại học văn kha năm 1957, ông ở lại trường làm cán bộ giảng dạy bộ môn văn học Việt Nam hiện đại.
 
Năm 1965, người viết bài này đã có dịp nghe ông nói chuyện về tác phẩm “Sống như anh” của Trần Đình Vân – một cuốn sách rất nổi tiếng lúc bấy giờ - nhân ông vào công tác ở tuyến lửa khu IV một thời gian. Trong lúc giải lao, chúng tôi có hỏi:
 
Thưa thầy, muốn nghiên cứu văn học thì phải thế nào?
 
Trước hết phải có khả năng phát hiện các bí ẩn của văn học. Phải biết làm tư liệu. Phải rất trung thực, vì nói cho đến cùng văn học cũng như các khoa học khác đều là đi tìm sự thật. Và đăc biệt phải có tính Đảng.
 
Nửa thế kỉ giảng dạy đại học và nghiên cứu văn học, ông đã làm đúng những điềutừng trò chuyện đêm ấy cùng chúng tôi.
 
Trên phương diện một nhà nghiên cứu văn học, Phan Cự Đệ đã viết 16 công trình độc lập, chủ biên bốn bộ sách lớn và viết chung với các tác giả khác 11 cuốn. “Tuyển tập Pha Cự Đệ” (gồm 4 tập) xuất bản năm 2000 đã dày tới 3000 trang. Một số tác phẩm đã được tái bản như: “Phòng trào thơ mới”, “Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại”,…
 
Năm 1997, ông được tăng huân chương Độc lập hạng Nhất. Năm 2007, lại được vinh dự nhận giải thưởng Nhà nước về văn học – nghệ thuật với các tác phẩm: Nhà văn Việt Nam (xuất bản 1975), Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại (xuất bản 1974-1975),  Ngô Tất Tố (xuất bản 1962), Hàn Mặc Tử ( xuất bản 1993). Ngoài ra, còn đăng ở báo chí trong nước và nước ngoài 200 bài phê bình, nghiên cứu văn học.
 
Trên phương diện một nhà giáo, ông đã góp phần đào tạo hàng ngàn sinh viên viên khoa văn, hướng dẫn thành công 10 luận án tiến sĩ, 20 luận văn thạc sĩ. Đã đi dạy ở nhiều trường đại học trong nước, ở Anh và Thái Lan. Đã được phong danh hiệu cao quý là “nhà giáo nhân dân”.
 
Ông còn là một nhà hoạt động văn hóa quốc tế. Làm giám đốc Trung tâm nghiên cứu văn hóa quốc tế, Chủ tịch Câu lạc bộ giao lưu kinh tế - văn hóa quốc tế. Sau 10 năm lãnh đạo thành công hai tổ chức đó, Phan Cự Đệ đã được Viện hàn lâm thông tin quốc tế Liên bang Nga (trực thuộc Liên Hợp Quốc) bầu là viện sĩ chính thức tháng 11 năm 2000.
 

 
Một góc làng Quỳnh - quê hương của GS Phan Cự Đệ
 
Giáo sư Phan Cự Đệ mang đặc điểm của “ông đồ Nghệ” là dạy học không biết chán và say mê nghiên cứu.Theo lời bạn bè ông kể lại thì hổi mới làm cán bộ giảng dạy, ông làm việc chăm chú đến mức quên cả… người yêu; đến nỗi người yêu phải đến thăm ông trong một căn phòng đầy sách báo và bản thảo. Những năm chống Mỹ cứu nước, đi sơ tán, gặp rất nhiều gian khổ nhưng ông vẫn làm việc ngày đêm. Nhà nghiên cứu tâm sự: “Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại” được viết dần từng phần trong tám năm chiến tranh (1966-1973) dưới ngọn đèn dầu trong một mái tranh nghèo của nông dân miền núi.

Có đêm đông tôi ngồi viết đến khuya, nhìn ra chung quanh là cảnh núi rừng hoang vu, lạnh lẽo, căn nhà trở thành một hòn đảo ánh sáng trôi bồng bềnh giữa một bầu trời mưa giăng mờ mịt. Tôi viết rất say mê như thế, đêm này qua đêm khác, nhiều đêm thèm nhớ ngọn đèn nê-ông sáng rực của Thư viện Quốc gia những tối thứ bảy, thời tôi còn trẻ tuổi. Tôi viết như chạy đua với những chiến sĩ phòng không thời ấy, những người Anh hùng mà tôi rất ngưỡng mộ. Trong tám năm, tôi chỉ có một ham muốn tột bậc: được viết, được sáng tạo, được cống hiến một cái gì đó nhỏ bé cho sự nghiệp văn học của dân tộc”. (Lợi tựa cho tái bản lần thứ hai có bộ Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại).
 
Khi Liên Xô và các nước xã hội chủ nghĩa Đông Âu tan rã, một số nhà văn, nhà phê bình, nghiên cứu dao động, đã vội vàng viết một số bài phủ nhận thành tựu của nền văn học cách mạng từ 1945-1975. Trong bối cảnh ấy, Giáo sư Phan Cự Đệ vẫn kiên trì bảo vệ sự đúng đắn của mỹ học Mác xít, đường lối văn nghệ của Đảng và khẳng định giá trị lớn lao của nền văn học cách mạng.
 
Sau chuyến đi công tác tại Hội văn nghệ Hải Phòng về, ông mất đột ngột vào lúc 7 giờ 20 phút ngày 5/9/2007, hưởng thọ 75 tuổi, để lại niềm thương tiếc vô hạn cho gia đình, học trò, bàn bè và nhân dân.
 
Phan Cự Đệ là một tên tuổi lớn trong giới nghiên cứu văn học ở Việt Nam, có thể nói ông là chuyên gia hàng đầu về tiểu thuyết Việt Nam hiện đại. Những công trình khoa học của ông để lại là đài kỷ niệm mãi mãi sáng ngời trong tâm tưởng của những người yêu văn học. Xứ Nghệ tự hào vì đã sản sinh ra những con người như thế./.